Polskie ustawodawstwo ujmuje nadzór budowlany w dwóch znaczeniach: jako pewien układ zależności organizacyjnej między podmiotami spełniającymi funkcje administracji publicznej oraz jako kategoria prawa materialnego.   Wówczas organ administracji publicznej na podstawie norm prawa powszechnie obowiązującego może nakładać pewne obowiązki (przyznawać uprawnienia) na podmioty organizacyjnie niezależne od organów administracyjnych.

W przypadku nadzoru budowlanego jako kategorii prawa materialnego mamy do czynienia z realizowaniem takich celów jak: zapobieganie niebezpieczeństwom dla życia i zdrowia jednostki, ochrona środowiska, przestrzeganie reżimów technicznych (np. fundamenty, hydroizolacja, elektryka), wartości ekonomicznych, estetycznych w trakcie procesów budowlanych oraz w zakresie utrzymywania istniejących obiektów budowlanych. W tak pojętym nadzorze mieszczą się dwa następujące elementy: funkcja kontrolna oraz wydawanie aktów administracyjnych, a przede wszystkim decyzji administracyjnych, których celem jest usuwanie stwierdzonych uchybień.

Wyróżniamy następujące organy nadzoru:
• organy administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, wojewoda)
• organy nadzoru budowlanego (powiatowy inspektor nadzoru budowlanego, wojewódzki inspektor nadzoru budowlanego i Główny Inspektor Nadzoru budowlanego)

Część zadań i kompetencji tych organów są wspólne. W związku z powyższym organy te współpracują ze sobą w sprawach planowania kontroli i prowadzenia kontroli wspólnych oraz wymiany informacji. Między tymi organami występuje też pewnego rodzaju zależność funkcjonalna, ponieważ organy administracji architektoniczno-budowlanej podlegają kontroli dokonywanej przez wojewódzkiego inspektora nadzoru budowlanego i Głównego Inspektora Nadzoru budowlanego.

Prawo budowlane zastrzega dla starosty kompetencje organu administracji architektoniczno-budowlanej. Są to kompetencje z zakresu administracji rządowej, a nie samorządu. W konsekwencji w sprawach przez niego rozstrzyganych drugą instancją jest wojewoda, a nie samorządowe kolegium odwoławcze. Poza funkcja kontrolną do starosty należy wydawanie wszystkich decyzji przewidzianych przez Prawo budowlane. Starosta wydaje decyzje sam bądź poprzez wicestarostę lub upoważnionych do tego pracowników starostwa. Są to przede wszystkim decyzje dotyczące pozwoleń budowlanych, pozwoleń na rozbiórkę obiektu budowlanego, decyzje o przeniesieniu pozwolenia na budowę na inne podmioty, decyzje pozwalające na wejście do sąsiedniej nieruchomości, decyzje i pozwolenia na użytkowanie i zmianę użytkowania obiektu.

Wojewoda, jak wcześniej zostało wspomniane, będzie pełnił funkcję organu drugiej instancji w sprawach rozstrzyganych przez starostę bądź podmioty upoważnione przez starostę. Będzie jednak pełnił rolę pierwszej instancji w sprawach, w których przed nowelizacją Prawa budowlanego w 1998 roku pełnił specjalistyczny nadzór budowlany. Mianowicie są to kwestie decyzji administracyjnych dotyczących obiektów budowlanych i robót budowlanych portów i przystani morskich, morskich wód terytorialnych, obiektów hydrotechnicznych, melioracji podstawowych, dróg publicznych i wojewódzkich, lotnisk cywilnych, obiektów wojskowych i obiektów służącym celom bezpieczeństwa itp. Wojewoda również swoje kompetencje może realizować poprzez wicewojewodę, upoważnianych pracowników urzędu wojewódzkiego bądź delegaturę urzędu wojewódzkiego. Drugą instancją w sprawach rozstrzyganych przez wojewodę w pierwszej instancji będzie Główny Inspektor Nadzoru budowlanego.

Powiatowi oraz wojewódzcy inspektorzy nadzoru budowlanego są terenowymi organami nadzoru. Przepisy zawarte w ustawach o administracji rządowej w województwie i o samorządzie powiatowym, w sposób szczególny włączają tych inspektorów w struktury wojewódzkiej rządowej administracji ogólnej i samorządu powiatowego.

Do zadań organów nadzoru budowlanego należy:
• kontrola przestrzegania i stosowania przepisów prawa budowlanego, którym podlega budowa
• kontrola działania organów administracji architektoniczno-budowlanej
• badanie przyczyn powstawania katastrof budowlanych
• współdziałanie z organami kontroli państwowej

Kontrola przestrzegania i stosowania przepisów prawa budowlanego obejmuje:
• kontrolę zgodności wykonywania robót budowlanych z przepisami prawa budowlanego, projektem budowlanym i warunkami określonymi w decyzji o pozwoleniu na budowę
• sprawdzanie zgodności zagospodarowania terenu z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego oraz wymogami ochrony środowiska
• kontrolę warunków bezpieczeństwa ludzi, mienia w projektach budowlanych, przy wykonywaniu robót oraz utrzymywaniu obiektów budowlanych
• sprawdzanie posiadania przez osoby pełniące samodzielne funkcje techniczne w budownictwie właściwych uprawnień do pełnienia tych funkcji
• sprawdzanie dopuszczenia do obrotu i stosowania w budownictwie wyrobów budowlanych

Organy nadzoru budowlanego, kontrolując stosowanie przepisów prawa budowlanego:
• badają prawidłowość postępowania administracyjnego przed organami administracji architektoniczno-budowlanej oraz wydawanych w jego toku decyzji i postanowień
• sprawdzają wykonywanie obowiązków wynikających z decyzji i postanowień wydanych na podstawie przepisów prawa budowlanego
 
Pracownicy organów nadzoru mają prawo wstępu na teren jakim jest budowa, zakładów pracy oraz do obiektów budowlanych (dom, mieszkanie...). Udaremnienie organom nadzoru budowlanego wykonywania czynności inspekcyjno-kontrolnych stanowi przestępstwo podlegające karze pozbawienia wolności do roku albo karze ograniczenia wolności. Mają również prawo nakładania grzywny w formie mandatu za wykroczenia.

Organy nadzoru budowlanego, w wyniku kontroli działania organów administracji architektoniczno-budowlanej, mogą kierować do właściwych organów zalecenia pokontrolne, z wyznaczeniem terminu ich wykonania. O wykonaniu zaleceń oraz o innych działaniach podjętych w związku z ujawnionymi nieprawidłowościami organy te zawiadamiają niezwłocznie właściwe organy nadzoru budowlanego.

W przypadku ustalenia przez organy nadzoru budowlanego, że zachodzą okoliczności uzasadniające wznowienie postępowania albo stwierdzenie nieważności decyzji wydanej przez organ administracji architektoniczno-budowlanej, właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej wznawia lub wszczyna z urzędu postępowanie. W sposób szczególny należy potraktować Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego, który jest centralnym organem administracji rządowej w sprawach określonych w ustawie Prawo budowlane. Swoje zadania wykonuje przy pomocy Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego. Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego jest powoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw architektury i budownictwa na sześcioletnią kadencję.

Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego wykonuje zadania określone przepisami Prawa budowlanego, a w szczególności:
• pełni funkcję organu wyższego stopnia w rozumieniu Kpa w stosunku do wojewodów i wojewódzkich inspektorów nadzoru budowlanego oraz sprawuje nadzór nad ich działalnością
• kontroluje działanie organów administracji architektoniczno- budowlanej i nadzoru budowlanego
• prowadzi centralne rejestry: osób posiadających uprawnienia budowlane, rzeczoznawców budowlanych, osób ukaranych z tytułu odpowiedzialności zawodowej

Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego, jako centralny organ administracji rządowej wykonuje zarówno zadania administracji architektoniczno-budowlanej, jak i nadzoru budowlanego we wszystkich obszarach budownictwa, z wyłączeniem budownictwa górniczego. Organy nadzoru są organami administracji państwowej. Podczas prowadzenia przez nie postępowań administracyjnych muszą być przestrzegane wszelkie naczelne zasady postępowania administracyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem praw obywateli jako stron postępowania.